Από την Ερχιά στα Σπάτα

Αν γυρίσουμε το χρόνο πίσω, φαίνεται πως η ευρύτερη περιοχή των Μεσογείων κατοικήθηκε, σύμφωνα με ευρήματα που έχουν ανακαλυφθεί, ίσως ακόμη και από την παλαιολιθική εποχή (40.000 π.Χ.). Ιδιαίτερα τα Σπάτα, που βρίσκονται στο κέντρο περίπου της μεγάλης πεδιάδας των Μεσογείων, που ορίζεται από τον ορεινό όγκο του Υμηττού, της Πεντέλης και βρέχεται από το Ν. Ευβοϊκό κόλπο, κατείχαν το πλεονέκτημα της κατοίκησης, μια και η περιοχή προσφερόταν για καλλιέργεια και είχε καλή θαλάσσια επικοινωνία.
Είναι αλήθεια πως η περιοχή μπορεί να κρύβει αρχαιολογικούς θησαυρούς, αφού μόλις τα τελευταία χρόνια και εξ αιτίας των μεγάλων έργων (αεροδρόμιο, οδικοί άξονες κ.λπ.) ήρθαν στο φως ευρήματα άγνωστα μέχρι τώρα, πολύ σημαντικά όμως για την ιστορία της περιοχής.

•    6.000 – 3.000 π.Χ. νεολιθική περίοδος.
Η γη αρχίζει να καλλιεργείται και να δημιουργούνται μικροοικισμοί, όπως μαρτυρούν ευρήματα περιοχών της Ν.Α. Αττικής σε Βραυρώνα, Παλλήνη, Λούτσα, Σπάτα (θέση Μπούρα) κ.α.

•     3.000 π.Χ.τέλος νεολιθικής περιόδου και αρχή της εποχής του χαλκού.
Κατά την κατασκευή του αερολιμένα Ελ. Βενιζέλος, ανακαλύφθηκε ο σημαντικότερος οχυρωμένος οικισμός στην κορυφή του λόφου Ζάγανι των Σπάτων.

•    3.200 – 2.000 π.Χ. α΄ περίοδος του χαλκού.
Οργανώνονται οι αγροτικές καλλιέργειες του αμπελιού και της ελιάς.

•    2.000 π.Χ.:
Οι μικροοικισμοί φαίνεται να εγκαταλείπονται, έτσι τα Σπάτα αποτελούν έναν από τους τέσσερις μεγάλους οικισμούς μαζί με τη Βραυρώνα, τις Λαμπτρές και το Σφηττό.

•    1.600 – 1.050 π.Χ.  Μυκηναϊκή περίοδος.
Τα Σπάτα δείχνουν να κατέχουν κυρίαρχη θέση. Το 1877 ο αρχαιολόγος Σταματάκης, σε μικρού εύρους ανασκαφές, στη θέση Μαγκούλιζα ή Παράγκα Σπάτων, φέρνει στο φως δύο θαλαμωτούς τάφους της μυκηναϊκής περιόδου, που παρότι κατ’ επανάληψη συλημένοι σε διάφορες χρονικές περιόδους, είχαν πλήθος αντικειμένων (2.164 συνολικά). Η ιδιαίτερη αρχιτεκτονική δομή των τάφων, το πλήθος και το είδος των ευρημάτων είναι ασφαλώς απόδειξη πλούτου και δύναμης ίσως μιας τοπικής βασιλικής δυναστείας. Μέρος των ευρημάτων αυτών βρίσκονται στην μυκηναϊκή αίθουσα του Ε.Α.Μ.Α. στην προθήκη με αριθ. 12.

•    9ος – 8ος αι. π.Χ. Γεωμετρικά χρόνια.
Στο Β. άκρο του νέου αεροδρομίου των Σπάτων βρέθηκαν αγγεία γεωμετρικού ρυθμού από νεκροταφείο, κατά τις ανασκαφές. Η περιοχή παρακμάζει.

•    7ος  – 6ος αι. π.Χ.
Φαίνεται ν’ αρχίζει πάλι οικονομική και πολιτιστική άνθιση της ευρύτερης περιοχής και φυσικά των Σπάτων. Στην περιοχή Βελανιδέζα των Σπάτων ανακαλύπτονται δύο σημαντικότατες επιτύμβιες στήλες. Η ανάγλυφη στήλη του Αριστίωνα του 6ου αι. π.Χ. και η γραπτή στήλη του Λυσέα της ίδιας εποχής, στεφανωμένου με κισσό κρατώντας κάνθαρο (ποτήρι) στο ένα χέρι, ίσως σε στιγμές Διονυσιακής λατρείας, δείχνει την άμεση σχέση με την καλλιέργεια του αμπελιού στην περιοχή. Τρίτο σημαντικότατο εύρημα της περιοχής, ίσως λίγο παλαιότερο, η περίφημη Σφίγγα των Σπάτων (570 – 550 π.Χ.) έργο εφάμιλλο των κούρων και των κορών της Αθήνας. Παράλληλα η οικονομία της ευρύτερης περιοχής των Μεσογείων αλλά και των Σπάτων παραμένει αγροτική με κυρίαρχη την καλλιέργεια της ελιάς και του αμπελιού. Μέσα από τις Διονυσιακές τελετουργίες γεννήθηκε το θέατρο, η κωμωδία και η τραγωδία, που δίδαξαν στους ανθρώπους τον έλεγχο της εξουσίας και οδήγησαν στη γέννηση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας.

•    5ος – 4ος αι. π.Χ.: Κλασσική περίοδος.
Τα Μεσόγεια ανήκουν στην Αθήνα και η περιοχή χωρίζεται σε δήμους, που με τη σειρά τους θα διοικήσουν την Αθηναϊκή Δημοκρατία. Πυκνό πλέγμα αττικών δρόμων αποτέλεσε ουσιαστική προϋπόθεση για τη λειτουργία αυτής της Δημοκρατίας. Στα βόρεια της πεδιάδας των Μεσογείων δημιουργείται ο Δήμος της Ερχιάς, όπου και η σημερινή τοποθεσία των Σπάτων. Από τις γνωστότερες περιοχές και όπως μας πληροφορεί ο Πλάτωνας, ο Αλκιβιάδης κατείχε  εκεί 300 περίπου στρέμματα καλλιέργειες σταριού. Βρέθηκε σημαντική επιγραφή 500 μ. νότια στον κάμπο που ονομάζεται Δημαρχία η Μείζων και περιλαμβάνει ημερολόγια Δημοτικών θυσιών κυρίως στον Ερμή. Ο Δήμος παίρνει το όνομά του από τον Ελευσίνιο ήρωα Ερχιό και δείχνει τη σχέση με τη σιτοκαλλιέργεια που προστάτευε η θεά Δήμητρα που λατρευόταν εκεί.
Η επικοινωνία με τις γύρω περιοχές όπως και με την Αθήνα ήταν εύκολη μέσω των οδικών αρτηριών, πράγμα που αποδεικνύεται από τις σύγχρονες ανασκαφές. Από την Ερχιά καταγόταν ο μεγάλος ιστορικός Ξενοφών (431 – 355 π.Χ) όπως και ο ρήτορας Ισοκράτης (436 – 338 π.Χ.)

•    4ος αι. μ.Χ.  Ρωμαϊκή κατοχή.
Η περιοχή χάνει την ελευθερία της, διατηρεί όμως την οικονομική της ευρωστία που είχε σαν αποτέλεσμα τη συγκέντρωση γαιοκτησίας. Απόδειξη τα μεγάλα αγροκτήματα (αγροικίες) που ανακαλύφθηκαν Β. και Ν. στην περιοχή του αεροδρομίου κατά την κατασκευή του.

•    5ος αι. μ.Χ.
Ο Χριστιανισμός διαδίδεται στα Μεσόγεια σε συνάρτηση με την Αθήνα και ολόκληρη την Αττική. Το 1964 ήρθε στο φως ναός πολύκλιτης βασιλικής στη θέση Σκίμθι των Σπάτων, κτίσμα παλαιοχριστιανικής περιόδου πιθανόν προ του 450 – 500 μ.Χ.

•    6ος αι. μ.Χ.
Στην περίοδο αυτή ανήκουν λείψανα φτωχών οικιών αγροτικού οικισμού με κυρίαρχη όμως την παρουσία ενός μεγάλου λινού (πατητήρι), μοναδική σύνδεση της νέας εποχής με το Διόνυσο των αττικών δήμων.

•    9ος – 12ος αι. μ.Χ.
Η περιοχή γνωρίζει και πάλι οικονομική αγροτική ανάπτυξη. Σ’ αυτή την περίοδο ανήκουν τα ερείπια μεγάλης αγροτικής επανεγκατάστασης σε δύο υστερορωμαϊκές αγροικίες και η ανέγερση κατά το β’ ήμισυ του 11ου αι. μ.Χ. ενός μεγάλου αγροτικού συγκροτήματος δυτικά της θέσης του Αγίου Πέτρου, με ευρήματα όπως μεγάλα πιθάρια, πήλινες κυψέλες, αποθήκες φύλαξης σιτηρών που μαρτυρούν την πολυπλοκότητα των γεωργικών απασχολήσεων των κατοίκων που έχουν εν τω μεταξύ αυξηθεί.

•    13ος αι. μ.Χ.
Η συνεχής χρήση του ιδίου συγκροτήματος μαρτυρά την ιδιαίτερη σημασία της θέσης για τον έλεγχο της αγροτικής παραγωγής.

•    14ος αι. μ.Χ.
Τα χρόνια που ακολουθούν με αποκορύφωμα τον 14ο αι. θα είναι καθοριστικά για την ιστορία των Σπάτων. Το 1204 Σταυροφόροι καταλαμβάνουν την Κωνσταντινούπολη, και χωρίζουν το κράτος σε βασίλεια και φέουδα. Η Αττική μέσα σε τρεις περίπου αιώνες θα περάσει από τα χέρια τριών διαφορετικών οικογενειών της Δύσης. Τους Γάλλους Δούκες De la Roche (1204 – 1311), τους Καταλανούς (1311 – 1387) και τέλος τους Φλωρεντινούς Acciajuoli (1387 – 1456) οπότε θα την καταλάβουν οι Τούρκοι. Το 1204 μ.Χ. το αγροτικό συγκρότημα της περιοχής του Αγίου Πέτρου, περιήλθε στην κατοχή κάποιου Φράγκου γαιοκτήμονα που το επέκτεινε και έφτιαξε Πύργο για προστασία από ληστρικές επιδρομές. Τέλη 13ου – 14ου αιώνα καταστρέφεται βίαια ίσως από τους Καταλανούς που κατέλαβαν την περιοχή το 1311.
Τέλη του 14ου αιώνα σε δύο κύματα γίνεται η εγκατάσταση των ορθοδόξων Αρβανιτών, προερχομένων από τις βόρειες περιοχές της Ηπείρου, αφενός για να ενδυναμώσουν τον αγροτικό πληθυσμό, αφετέρου για να έχουν στρατιωτική παρουσία στα σύνορα του δουκάτου της Αθήνας. Στα Μεσόγεια δημιουργήθηκαν χωριά με μεικτούς πληθυσμούς.
Οι Αρβανίτες παρά το γεγονός ότι διατήρησαν για αιώνες τη γλώσσα τους, εξελληνίστηκαν πλήρως και η νέα παράδοση που δημιουργήθηκε περιελάμβανε στοιχεία και των δύο πληθυσμών.
Ονόματα χωριών όπως Σπάτα, Λιόπεσι κ.λ.π. δείχνουν το αποτέλεσμα της συμβίωσης.

•    1453 – 1821 Τουρκοκρατία.
Χρόνια δύσκολα για την περιοχή όπως και για την υπόλοιπη Ελλάδα. Οι Μεσογείτες συμμετείχαν παλλαϊκά όταν ξέσπασε η επανάσταση του 1821. Όπως δημοσιεύεται στα πρακτικά της Δ΄Επιστημονικής συνάντησης της Ν.Α. Αττικής από έρευνα των Λευτέρη Βεκρή και Κώστα Πρίφτη ονόματα όπως: Αγγέλου, Μαργέτης, Μάρκου, Φράγκου κ.α. φέρονται ως αγωνιστές σε πολλά πεδία μαχών.

•    1450 – 1480
Ιδρύεται Ναός αφιερωμένος στους Αγίους Αποστόλους Πέτρο και Παύλο στην ίδια θέση με τις προαναφερθείσες αγροτικές εγκαταστάσεις. Στις ανασκαφές του νέου αεροδρομίου κατά τη μεταφορά του Ναού 340 μ. δυτικά της αρχικής θέσης, λόγω των αναγκών που προέκυψαν, ανακαλύφθηκαν περιμετρικά και εντός του ναού τάφοι του τέλους του 11ου αι. μ.Χ. που μαρτυρούν ότι ο Ναός ήταν και κοιμητηριακός.

•    Προχωρώντας στον εικοστό αιώνα οι δυσκολίες και οι πόλεμοι συντάραξαν την Ελλάδα, και έφεραν τους ανθρώπους στα πεδία των μαχών. Σε όλους τους αγώνες τα Σπάτα συμμετείχαν όταν η πατρίδα είχε ανάγκη. Τα ονόματα των πεσόντων στο Ηρώον της πόλης ίσως να είναι ίδια μ’ αυτά των πολεμιστών του 1821, πράγμα που δείχνει τη συνέχεια της ιστορίας και της προσφοράς των κατοίκων.

Το κείμενο είναι περίληψη διάλεξης που παρουσιάστηκε από τον φιλόλογο – αρχαιολόγο κ. Μιχάλη Παλικισιάνο στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Σπάτων «ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΠΕΚΑΣ» την 15η Νοεμβρίου 2003